Akcja Edukacja – Pięciu Barci Męczenników. Misterium Ireny Byrskiej. Na 13 listopada 2020 roku, dzień wspomnienia Pięciu Braci Męczenników Międzyrzeckich.

                                                                                                                                      Janusz Dreczka

Pięciu Barci Męczenników. Misterium Ireny Byrskiej.

Na 13 listopada 2020 roku, dzień wspomnienia Pięciu Braci Męczenników Międzyrzeckich.

Rzecz o Świętych Pięciu Braciach, Pierwszych Męczennikach Polski, Pięciu Świętych Braciach Międzyrzeckich, a jeszcze w innym wspomnieniu Pięciu Braciach Polski odkrywa się ku przyszłości w dziele wybitnej osobistości polskiej kultury połowy dwudziestego stulecia Ireny Byrskiej, w misterium o męczeńskiej śmierci pięciu zakonników, którzy zostali zamordowani w 1003 roku, w nocy z 10 na 11 listopada, w międzyrzeckim eremie nieopodal rzeki Obry.

Rys. 1. Egzemplarz roboczy początku scenariusza misterium pt.: Żywot i męka Pięciu Braci męczenników pierwszej diecezji polskiej w Poznaniu. Archiwum Ireny i Tadeusza Byrskich.

Nasza Przeszłość.

W debacie i dialogu nad teraźniejszością i przyszłością, przeszłość stanowi płaszczyznę odniesienia się do rzeczywistości, o ile została utrwalona, najlepiej na piśmie, w rysunku, na obrazie, fotografii, filmie, stosownie do epoki bądź ujęta, opisana w dziele sztuki jako część kultury i dziedzictwa. Okolicznością historycznie uzasadnioną, co do Pierwszych Męczenników Polski,  były obchody milenijne powstania pierwszej diecezji polskiej w 968 roku, jako biskupstwa misyjnego w Poznaniu,  podległego bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Wieloletnie przygotowania do obchodów poznańskiego jubileuszu wpisywały się w atmosferę przygotowań do obchodów w 1966 roku uroczystości milenijnych chrztu Polski. Wśród wydarzeń 1968 roku, na pewien sposób lubuszanom szczególnie bliskie, przeszło do historii polskiego teatru, misterium Ireny Byrskiej pt.: Żywot i męka Pięciu Braci męczenników pierwszej diecezji polskiej w Poznaniu. Wystawienie sztuki sakralnej opisującej, według przekazu św. Brunona z Kwerfurtu, męczeńską śmierć międzyrzeckich mnichów było wyjątkowym przedsięwzięciem. Dzieło w wersji scenariusza zostało opublikowane w czasopiśmie Nasza Przeszłość, poświęconemu studiom z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, w tomie XXX, 1969 s. 231—239.

Irena Byrska, sowim zwyczajem, przygotowała wprowadzenie, które wygłosiła, a w którym nawiązała do zamysłu wystawienia swego wyjątkowego dzieła. Tak zaczyna: „Zebraliśmy się w naszej świątyni, aby wspólnie rozmyślać i modlić się wspominając pierwszą ofiarę, ofiarną pracę i męczeńską śmierć kapłanów i zakonników na naszej ziemi.”

Rys. 2. Fragment wprowadzenia Ireny Byrskiej. Egzemplarz roboczy scenariusza. Archiwum Ireny i Tadeusza Byrskich.

Pamięć i wdzięczność wydaje się naszym ciągłym obowiązkiem wobec ofiary krwi i życia, wobec wierności Bogu i Ojczyźnie, to są warunki dokonującej się przemiany ku dobremu, ku postępowi, ku rozwojowi naszej państwowości, ale nade wszystko budowaniu wspólnoty narodowej. Takie oto przesłanie na dziś i na przyszłość, Irena Byrska wywodzi w swej twórczej działalności. Takie też przesłanie podnosi z doświadczeń dziejów naszej państwowości, wiary i życia społecznego.

Oddając cześć pierwszym męczennikom Polski jakby się utożsamiała z ich heroicznym życiem i coś na wzór takiej zakonnej reguły, w teatralnej robocie budowała ze swoim mężem Tadeuszem, „świątynię teatru”.

Role do odegrania pojawiły różne: Zbój I jako sprawca zamachu na życie,  Jan i Benedykt, Izaak, Mateusz i Krystyn, zakonnicy jako ofiary krwawej rzezi oraz Zbój II, Zbój III i Zbój IV jako złoczyńcy. Jest jeszcze sporo innych postaci, które swoim udziałem zbudowały sceny z życia, powtarzalne bez względu na wiek, rozwój cywilizacyjny i aurę, czas i miejsce, na zawsze aktualne. Na tym zasadziło się uniwersalne przesłanie teatru Byrskich, który tworzyli w historii polskiego teatru: życie bez ofiary, praca bez ofiary i wysiłku próżna jest. Ofiara nie z życia, nie z pracy i wysiłku, pozbawiona podłoża wartości wynikających z wiary ofiarowanej Bogu, jałowa jest. Zdrada tych zasad staje się zdradą wspólnoty. „Chcemy was zabić. Oto dlaczego przyszliśmy.”- woła Zbój I. Zanim się opamiętali i zanim się ocknęli zadali śmierć ludziom, „którzy się cieszą, że ich mordują i obyczajem nieznanym u ludzi, błogosławią swoich zabójców.”

Rys. 3. Egzemplarz roboczy fragmentu scenariusza misterium pt.: Żywot i męka Pięciu Braci męczenników pierwszej diecezji polskiej w Poznaniu. Archiwum Ireny i Tadeusza Byrskich.

Irena Byrska przeszła do historii polskiej kultury wraz ze swoim mężem Tadeuszem, jako wspólnota myśli dwóch teatrów: Irena, jako wychowanka Aleksandra Zelwerowicza i Tadeusz od Juliusza Osterwy z myślą Reduty. Ich „teatralny zakon” wg zbudowanej reguły życia z teatru i teatru z życia otwierał scenę na każdego człowieka, dedykując z przeżywania sztuki każdemu bez względu na stan, pochodzenie i zasobność. Chyba dlatego wybierali najczęściej na miejsce swojej twórczej pracy raczej teatry tzw. prowincjonalne. Wykłócali się o każdego widza i jak była potrzeba pochylali się nad każdym, nawet „trędowatym”, „porzuconym przy drodze i poobijanym”, „poranionym i wymagającym szczególnej troski”. No i rzecz najważniejsza, jak trzeba było temu prowincjonalnemu widzowi przychylić Witolda Gombrowicza, to się wstawiali u niego za mieszkańców Kielc, Alberta Camus, aby po drodze z „Noblem zajechał do Polski”, czy Zbigniewa Herberta, żeby dojechał do Gorzowa pociągiem przez stację Krzyż.

Wybitni to ludzie, wybitni Polacy i wybitne są dzieła, które tworzyli, na różnych obszarach życia naszego narodu i naszej państwowości. Jednym z przykładów dzieła wybitnego, stanowiącego przyczynek do dialogu nad przyszłością i ocenę teraźniejszości jest na pewno misterium pt.: Żywot i męka Pięciu Braci męczenników pierwszej diecezji polskiej w Poznaniu. Niech zapłonie umysł i rozpali się nasze serce na sprawy naszej Ojczyzny, naszej wiary, naszego honoru. Dialogu.

Rys. 4. Egzemplarz roboczy strony tytułowej scenariusza misterium pt.: Żywot i męka Pięciu Braci męczenników pierwszej diecezji polskiej w Poznaniu. Archiwum Ireny i Tadeusza Byrskich.

„Wchodzi orszak. Środkiem nawy idą Aniołowie, Święci, Biskup z orszakiem, Król z orszakiem, Zabójcy Chór. Ustawiają się w prezbiterium. Pieśń.”

To jest opis refleksji nad obrazem. Rozpoczynajmy dialog współczesności dla przyszłości.